"Arta" kiel ne nur "beletra"

de Alessandra Madella

2.Prezentante la kongresan temon en Lillo, Mark Fettes substrekis la gravecon de daŭra beletra kreado por la "arta lingvo." Esperanto ekde la komenco taksiĝis kaj perfektiĝis pere de la tradukado de klasikaĵoj de la monda literaturo kaj akiris pli profundan animon kaj eblecojn pere de tiu severa komparo. Beletraj konkursoj, ĵurnaloj kaj la verkado de originala poezio kaj prozo ludis gravegan rolon laŭlonge de la tuta Esperanta historio, alportante senĉesan riĉigon, precizigon kaj beligon. Oni povas aldoni, ke arto malfermas por esperantistoj aron de imagataj mondoj, pensigante ilin pri viv- kaj pens-malsamecoj. En tiu senco, la arta lingvo estas pli ol praktika ĉiutaga komunikilo. Ĝi varmigas sian revon kaj internan ideon, kreante atentan komunumon de legantoj kaj verkantoj. Krome, kiel bone montras la ekzemplo de la Artkolegio de Kunming, ankaŭ prezentadaj artoj akompanas tiun klopodon, serĉante pere de Esperanto novajn publikojn interesatajn pri la tut-monda kompreneblo de malplimultaj kulturaj diversecoj.

Se ekde la komenco literaturo estis certe grava parto de la "arta" naturo de Esperanto, alia kompreno de la vorto "arto" disponeblis por la plejmulte francaj gepartoprenantoj de la unua kongreso en Bulonjo je la komenco de la dudeka jarcento. Ni povas denove sekvi ĝiajn spurojn en la tezo pri Montesquieu de Émile Durkheim. Unue, arto laŭ li karakterizis la politikan penson ekde la grekoj. Platono, Aristotelo kaj la sekvantaj politikaj pensistoj nur komparis homajn sociojn laŭ la reĝimo, sen diri ion ajn pri aliaj sociaj aferoj. Eĉ Aristotelo, kiu multe pli atentis pri konkreta sperto ol Platono, volis malkovri ne la naturon kaj originon de la sociaj fenomenoj kiel ili fakte estas, sed kiel ili devus esti. Li ne strebis vere priskribi socion, sed la plej bonan formon de socio, kiu igas siajn membrojn feliĉaj dank'al praktiko de virto. Li poste turniĝas al historiaj faktoj, sed nur por montri kiel tiuj universalaj principoj validaj por ĉiuj homoj povus esti adaptotaj al diversaj cirkonstancoj. La sekvaj politikaj pensistoj akceptis la ekzemplon de Aristotelo, strebante ne observi la realon, sed korekti aŭ ŝanĝi ĝin komplete. Pro tio ili interesiĝas pri la estonto, ne pri la pasinteco aŭ la nuntempo. "Kaj disciplino kiu rigardas al la estonto ne havas propran studobjekton kaj do ne devus esti vokita scienco, sed arto," komentas Durkheim. Poeto aŭ profeto—eble la plej klaraj figuroj, kiujn Zamenhof retorike vivigis en sia alparolado en Bulonjo—aperigas tiun estonton.

Male, kvankam Montesquieu klasifikas tipojn de reĝimoj same kiel la klasikaj politikaj pensistoj, laŭ Durkheim li ne skribas por ŝanĝi iun ajn socion aŭ reĝimon. Li ne ŝatas despotismon, sed li pensas, ke ĝi havas sian pravigon por larĝaj aziaj ŝtatoj kiel tiamaj Turkio aŭ Persio, por asekuri la unuecon de popoloj en tiaj vastaj regionoj. Kelkfoje li diras, ke iuj kostumoj estas hidaj, kiel la ebleco por viroj repudii siajn edzinojn en socioj, en kiuj virinoj vivas preskaŭ en hejma sklaveco. Sed plejfoje li nur klopodas trovi la fizikajn kaj moralajn kaŭzojn de sociaj fenomenoj kiel ili ekzistas en diversaj kondiĉoj kiel la volumo de la loĝantaro, sen subordigi sian studadon al praktikaj celoj aŭ reform-programoj. De tiu vidpunkto la verko de Montesquieu alproksimiĝas pli al scienco ol al arto, kie ĉiam ekbrilas la utopio de pli justa aŭ bona realo.

Durkheim asertas: "Arto estas ago; urĝo premas ĝin." Kiam oni devas decidi kion fari kontraŭ ŝtata malsano, oni ne povas atendi, ĉar vivo pludaŭras. Bezonatas rapida juĝo kaj reago. Sed vera scienco ne toleras haston aŭ personajn pasiojn, kiam ĝi certe priskribas iun specifan malsanon kaj ties kaŭzon. Sciencistoj solece laboras en la kvieto de sia studoĉambro, malproksime de publikaj debatoj, kontingencoj kaj akcidentoj. Ilia koro devas resti sub strikte racia kontrolo. Oni ne povas ne rimarki kiel tiu hermetike izolita figuro de la sciencisto malsamas de la maltrankvila revo en la fama poezio de Zamenhof: "Oh, mia kor', ne batu maltrankvile./ El mia brusto nun ne saltu for." En ĝi oni sentas malkvieton, akcidentojn, haston kaj pasiojn, kiuj insistas, por ke lia lingva ilo estu efektive utila korekti la maljustecojn de la homaro kaj antaŭenigi ĝin al paco.

La sama praktika karaktero de arto videblas en la retorika atento, per kiu Zamenhof elektis por la unua kongreso kaj por prezenti sian mesaĝon de homa frateco la urbon Bulonjo, kie impona kolumno ankoraŭ rememorigas nin pri la planita invado de Anglio fare de la napoleona armeo. Li lerte adaptiĝis al kontingencoj, akceptante la konsilon de siaj francaj geamikoj ne inkludi la lastan verson de sia homarana poezio, kie islamanoj, judoj kaj kristanoj estis vokataj filoj de la sama Dio. Kiel nia franca gvidantino dum la kongreso bone klarigis, tiam en Francio estis fakte furioziĝanta la polemiko pri laika edukado. En tiu kunteksto gravis protekti la naskiĝantan Esperanton kaj ĝian homaranan mesaĝon de la publike plej detruigaj kaj kontraŭ-judaj akcentoj por garantii al ĝi taŭgan videblecon. Se Zamenhof asemblis sian lingvon pere de longjare soleca scienca esplorado, nur pere de arto li povis montri ĝian urĝan neceson kaj kernajn principojn al la mondo. Sed, antaŭ ol fini, ni devas ankoraŭ pripensi gravan punkton: Ĉu "arta" por Zamenhof signifis "artefarita"? Denove la vortoj de Durkheim pri Montesquieu povas helpi nin.

Vidu la Unua parto: https://esperanto.cri.cn/2521/2016/05/20/173s186230.htm